حیات قرآنی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

به کوشش امین عظیمی

تهیه کننده مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

ص: 2

چنین کسانی به امید هدایت بشر که رسالت قرآن است، سال های سال رنج مطالعه و بیداری شب و تلاش روزانه را به جان می خرند و با عشق کامل، بهترین سرمایه عمر خود و تمام استعدادهای خود را برای تفهیم، تعلیم و ترویج معارف قرآن صرف می کنند. یکی از این نمونه ها که بیش از شصت سال از عمر گران بهای خود را در خدمت قرآن گذراند، و تلاش های پی گیر او باعث رونق گرفتن قرآن و مباحث قرآنی در گستره مکتب شیعه شده، فقیه و مفسر بزرگوار، حضرت آیت الله مکارم شیرازی(دام ظله) است.

گرچه تحقیق جامع درباره کارها و خدمات قرآنی ایشان در این خلاصه نمی گنجد، از باب «آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید»، در این دفتر گذری بر سیره علمی و عملی وی با تأکید بر حیات قرآنی و خدمات ایشان به ساحت قرآن خواهیم داشت که غیر از بخش مربوط به آثار قرآنی، بقیه بخش ها فشرده و تنظیمی جدید از کتاب حیات پربرکت است که به همت جناب آقای احمد قدسی تهیه و تنظیم شده است.

امیدواریم که این کار مختصر مورد استفاده مخاطبان ارجمند قرار گیرد و عمر بابرکت حضرت استاد پایدار باشد و ایشان و شاگردان تفسیری شان در راه خدمت به قرآن، بیش از پیش موفق باشند.

و من الله التوفیق و علیه التکلان

مدیر گروه قرآن پژوهی

امین عظیمی

ص: 2

داشت، به خوبی به خاطر می آورم.

مادربزرگی داشتم، ظاهراً خواندن و نوشتن نمی دانست، ولی پر هوش و باحافظه بود. همیشه پای منابر وعّاظ می رفت و هرچه را می گفتند به خاطر می سپرد، همین که از درِ خانه وارد می شد، شروع می کرد به بازگو کردن منابر وعّاظ. احادیث و روایات زیادی به خاطر داشت. من هم مقدار زیادی از دوران کودکی ام را به خاطر علاقه زیادی که به من داشت، نزد او می گذراندم. از داستان های انبیا و اولیا زیاد برایم تعریف می کرد و روز به روز به مسائل مذهبی علاقه مندتر می شدم. از مسائل طب قدیم نیز زیاد اطلاع داشت و پیوسته برای ما تعریف می کرد.

جد بزرگم حاج محمد باقر را ندیده بودم، ولی او هم مرد مذهبی و علاقه مند به مکتب اهل بیت(ع) بود. در مجموع، خانواده ما عشق و گرایش قابل ملاحظه و خوبی به مذهب داشتند، هر چند نه روحانی بودند و نه روحانی زاده.

باز فراموش نمی کنم، مادربزرگم مرا زیاد به مسجد می برد. از همان طفولیت به مسجد عادت کردم. شاید هشت ساله بودم که از منبر وعّاظ استفاده می کردم و مطالب اسلامی برایم بسیار لذت بخش بود و در خاطره ام نقش می بست. (1)

و نیز می فرماید:

پدرم علاقه زیادی به آیات قرآن داشت. در دورانی که در مدارس ابتدایی تحصیل می کردم، گاهی شب ها مرا به اتاق خودش فرامی خواند و به من می گفت: ناصر! کتاب آیات منتخبه و ترجمه آن را برای من بخوان (این کتاب مجموعه آیاتی بود که به وسیله بعضی از دانشمندان انتخاب شده در زمان رضا خان، در مدارس به عنوان تعلیمات دینی تدریس می شد). من آیات

ص: 4

و ترجمه آن را برای او می خواندم و او لذت می برد.(1)

چهار یا پنج ساله بودم که به دبستان رفتم و به اصطلاح امروز، چون سن من کافی نبود، در کلاس آمادگی شرکت کردم. مدرسه ما به نام زینت در شیراز معروف بود، ولی در همان کلاس آمادگی به ما تعلیماتی یاد می دادند که خوب آنها را فراگرفتم و به همین دلیل، بدون اینکه این سلسله مراتب رعایت شود، مرا به کلاس های بالاتر بردند.(1)

ایشان دوران دبستان و دبیرستان را با همین کیفیت و سرعت به پایان می رساند و در سال سوم دبیرستان هم زمان با دروس کلاسیک، دوران طلبگی خویش را نیز آغاز می کند.

ارتقا یافتم و با ایشان خداحافظی کردم و در کلاس دیگری شرکت نمودم.(1)

شرکت در همین دروس، عامل رسمیت یافتن طلبگی ایشان و ممحض شدن در دروس حوزوی بود، چنان که ایشان می فرماید:

این نکته نیز شنیدنی است که بعد از اتمام جامع المقدمات، در مدرسه خان، روزی مرحوم آیت الله موحد به مغازه پدرم آمد. تابستان بود و روزها در مغازه پدر که شغلش در آن زمان جوراب بافی بود، کار می کردم رو به پدرم کرد و سخنی گفت که مضمونش این بود :

- چند پسر داری؟

- چهار تا.

- بیا این یکی (ناصر) را وقف امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف کن و پدرم با اینکه کمک زیادی به او می کردم، پذیرفت که مرا به خدمت آقای موحد، یعنی مدرسه علمیه آقا بابا خان بفرستد.(2)

گرفتن درس بیشتر بودم و او سعی داشت، من بیشتر از اندازه درس نخوانم و حق با او بود، ولی شخصی که عاشق چیزی است، تسلیم این حرف ها نمی شود.

شاید باور نکنید و حتی برای خودم باورکردنش مشکل است که من در آن ایام، شروع به تدریس مراحل پایین تر کرده بودم. گاه در همان مدرسه در یک روز هشت جلسه تدریس داشتم و خودم نیز چندین درس و مباحثه داشتم و با اینکه منزل ما در شیراز با مدرسه فاصله زیادی نداشت، بسیار کم به منزل می رفتم و شب و روز در مدرسه بودم. شب ها که مشغول مطالعه می شدم تا دیروقت سعی بر مطالعه داشتم و در آن وقت از چراغ نفتی استفاده می کردم. یک شب وسط مطالعه خوابم برد و چراغ هم واژگون شد؛ صبح که بیدار شدم، خودم را در یک طرف و کتاب و چراغ را در طرف دیگر دیدم که سیاه و خاموش بود و خدا رحم کرده بود که حجره آتش نگرفته بود. به هیچ وجه به تغذیه اهمیت نمی دادم و اصولاً وضع زندگی طلاب در آن روز از امروز بسیار سخت تر بود. مجموع این امور سبب شد که از نظر جسمی بسیار لاغر و پژمرده شدم، ولی عشق و شور و علاقه، همه اینها را جبران می کرد.(1)

داشت. درسش برای استاد بسیار دل چسب بود و به اعتراف خود استاد، چیزهای بسیاری در مکتب فقهی او آموخت.

خاطره شرکت در درس این ابرمرد فقه و حدیث را استاد این چنین توصیف می کند:

در آغاز جوانی هجده - نوزده ساله بودم و شرکت جوانی با این سن در درس بزرگی چون آیت الله العظمی بروجردی که معمّرین و بزرگان حوزه، حتی استاد من آیت الله العظمی داماد و آیت الله العظمی گلپایگانی و همچنین امام راحل (قدس سره) در آن شرکت داشتند، کمی عجیب بود؛ مخصوصاً زمانی که به خود شجاعت طرح اشکال در اثنای درس را می دادم، مسئله عجیب تر به نظر می رسید و شاید بعضی به خود می گفتند: این پسر بچه شیرازی چرا این قدر جسور است و به خود اجازه طرح اشکال و اِنْ قُلت را در چنین محضر بزرگی می دهد؟!(1)

و عمل برساند؛ چراکه اوست یاری دهنده و اوست کفایت کننده ما و بهترین پشتیبان و الحمدلله رب العالمین.(1)

محسن الطباطبائی الحکیم

9/ج 1/1370 ه- .ق

می پردازیم که مربوط به دوران تبعید به چندین شهر مختلف است و به قلم خودشان نزدیک به سی سال پیش نگاشته شده است.

چنان که خواهیم دید، ایشان در بحبوحه اختناق و انقلاب، در برابر بیداد، خروشید و پس از جسارتی که در روزنامه اطلاعات آن روز در حق امام راحل بزرگ رحمه الله روا داشته شد، سخنرانی آشکار و تندی را ایراد فرمود که نتیجه اش هفت ماه تبعید و دوری از وطن و حوزه علمیه شد.

دگرگون شد و به این ترتیب، نخستین جرقه انقلاب در فضای قم آشکار گردید. جرقه ای که هیچ کس باور نداشت این قدر توسعه یابد و سراسر مملکت را فراگیرد و دامنه آن به خارج نیز کشیده شود.

در این مقاله به زعیم بزرگ و پیشوای عالی قدر حضرت آیت الله العظمی خمینی(دامت برکاته) توهین و بی ادبی شده بود. چیزی نبود که برای کسی قابل تحمل باشد، ولی مهم این است که بدانیم در پشت آن جرقه، مخزن باروتی نهفته شده بود که این جرقه یک باره آن را شعله ور ساخت. دمل چرکینی که در پیکر اجتماع وجود داشت، نتیجه سالیان دراز خفقان و زورگویی و بی عدالتی، بی اعتنایی به خواست های مردم، ظلم و دروغ و نابسامانی های دیگر بود که در انتظار نیشتر نیرومندی بود و هنگامی که نیشتر فرود آمد، فریاد و فغان از تمام این پیکر برآمد و آنچه در درون نهفته بود، بیرون ریخت!

همه مراجع قول دادند، برای رفع این توهین اقدام کنند. روز بعد، کار بالاتر گرفت و سیل جمعیت افزون تر شد. آن روز، برنامه این بود به خانه های اساتید حوزه علمیه بروند و چنین شد، از جمله سراغ این جانب در مدرسه امیرالمؤمنین(ع) آمدند. داخل و خارج مدرسه و خیابان از جمعیت موج می زد و من در سخنرانی کوتاهی که کردم، نخست از یک پارچگی و وحدت جمعیت و مشت محکمی که مردم بر دهان نویسنده مقاله و هم فکران او زده بودند، تشکر کردم و گفتم: «با این کار نشان دادید این گونه هتاکی ها بعد از این بدون جواب نخواهد ماند و به این ارزانی که آنها گمان می بردند، تمام نخواهد شد!»

ص: 15

سپس اضافه کردم: «اگر بزرگِ قومی را این چنین هتک کنند، چه احترامی برای دیگران می ماند. اگر باید بمیریم، همه با هم بمیریم و اگر بنا هست زنده بمانیم، همه با هم زنده بمانیم!»

این جمله که بعد برای بسیاری شکل شعار به خود گرفته بود، یکی از اسناد معتبر تبعید من به چابهار بود. به هرحال، آن جلسه تمام شد، ولی عصر، هنگامی که طلاب و جوانان از خانه اساتید با آرامش کامل و حتی بدون کوچک ترین شعار ]چون آن روز نه تنها شکستن شیشه ها معمول نشده بود، هنوز شعارهای خیابانی نیز در کار نبود[ بازمی گشتند، مورد هجوم مأموران پلیس واقع شدند و برای نخستین بار خون عده ای بی گناه سطح خیابان را رنگین ساخت!

مأموران امنیتی قم، برای تبرئه خود از این خشونت و کشتار بی سابقه، طبق معمول دست به کار پرونده سازی شدند و طبق رأی «کمیسیون امنیت اجتماعی» که زیر نظر فرماندار و چهار تن دیگر از رؤسای ادارات تشکیل می گردید، این جانب و شش نفر دیگر آقایان در حوزه علمیه قم و چند نفر از تجار محترم بازار را محرکین اصلی این حادثه معرفی کردند و حکم تبعید سه ساله ]حداکثر تبعید[ را برای همه صادر فرمودند!

رئیس ساواک قم، هنگامی که در اتاقش به من اعلام کرد باید به تبعیدگاه بروم، گفتم: ای کاش آن کس که این حکم را صادر کرده اینجا بود، با او سخن می گفتم. بی تأمل گفت: آن کس منم! بفرمایید ... (و آنجا مفهوم کمیسیون امنیت اجتماعی را فهمیدم).

گفت: ... به هر حال مطلب از اینها گذشته، بفرمایید ... ]به سوی تبعیدگاه[ گفتم: کجا؟ گفت: بعداً روشن می شود».

ص: 16

دروغ بزرگی به نام حقوق بشر

«شب بود. هوا به شدت سرد و کاملاً تاریک شده بود. یک کامیون ارتشی در کنار ژاندارمری [قم] در انتظار من و دو نفر دیگر از آقایان بود و برای هر نفر، دو مأمور مسلح تعیین شده بود و چون وضع قم به شدت ناآرام بود، برای بیرون بردن ما زیاد عجله نشان می دادند.

هنگامی که با شش مأمور مسلح به محل «پلیس راه قم - اراک» رسیدیم، برف باریدن گرفت. در اینجا می بایست توقف کنیم تا ماشین های عبوری فرارسد و هر کدام به سوی مقصد تعیین شده حرکت کنیم. خواستیم در آسایشگاه پلیس راه، تا فرارسیدن ماشین عبوری بمانیم. جناب سروانی که به شدت ناراحت به نظر می رسید، مخالفت کرد و گفت باید در ماشین بمانید و حتی با سلاح کمری، ما را تهدید کرد!

برزنت سقف و اطراف کامیون پاره بود و باد و برف به داخل ظلمتکده ماشین می دوید و شاید برودت هوا به چند درجه زیر صفر رسیده بود. مأموران به نوبت پیاده می شدند و خود را در مرکز پلیس گرم می کردند. من احساس کردم نشستن در ماشین خطرناک است. خب پیاده می شدم و در بیابان در زیر برف راه می رفتیم تا خون در بدنمان منجمد نشود، ولی موافق نبودند. آخرین فکری که به نظرمان رسید، این بود که در کامیون مرتب دست و پاها را حرکت دهیم تا از خطر انجماد رهایی یابیم و فراموش نمی کنم که مدت ها آثار ناراحتی آن شب، در یک دست من باقی بود.

دستور این بود، با سرعت برویم و در شهر توقف نکنیم و در صورت لزوم، فقط در مرکز پلیس راه، از اتومبیلی به اتومبیل دیگر منتقل شویم. بعد از نصف شب به اصفهان رسیدیم. در آنجا موافقت کردند که با یک اتومبیل

ص: 17

سواری به سوی یزد راه بیفتیم. پس از آنکه با زحمت زیاد به یزد رسیدیم، بدون وقفه به راه ادامه دادیم.

شب در مسیر بم - ایران شهر راه را گم کردیم و در بیراهه ای گرفتار شدیم. از قضا چراغی از دور نمایان شد. معلوم شد اتوبوسی است که او هم از این راه آمده است. بیم آن بود که با اشاره ما توقف نکند، یکی از دو مأمور که کم کم با هم رفیق شده بودیم، گفت: اسلحه در اینجا به درد می خورد. پایین پرید و تفنگ را سر دست گرفت و جلوی اتوبوس را سد کرد! راننده و مسافران جا خوردند که چه خبر است و چقدر خوشحال شدند هنگامی که فهمیدند، ما فقط می خواهیم راه را پیدا کنیم! سرانجام معلوم شد ما اشتباهی از راه خاکی زاهدان آمده ایم، نه ایران شهر!

راننده، جوان خامی بود. مخالف بازگشت ما بود، ولی من اصرار داشتم که بازگردیم. مأموران هم از پیشنهاد من به دلیل اینکه «آقا تجربه شان از ما بیشتر است»! حمایت کردند و به «بم» بازگشتیم.

سرانجام پس از حدود پنجاه ساعت راه پیمودن، به بندر چابهار رسیدیم. خسته و کوفته و بیمارگونه و در طول راه بارها به یاد منشور جهانی اعلامیه حقوق بشر بودم! معلوم شد مأموران ما هم دل پردردی از اوضاع دارند، ولی بنا به اظهار خودشان راه فرار ندارند».

مغز سر را به جوش می آورد! هوا شرجی می شود و لباس ها خیس و از برگ درختان در هوای بدون ابر، مانند باران، آب فرو می ریزد!

در گوشه و کنار و حتی در داخل این «شهر کوچک مرزی»، زاغه ها و آلونک هایی به چشم می خورد که نه برق داشت و نه آب و نمی دانم با این حال در تابستان چه می کردند. در تمام این شهر در آن روز، یک داروخانه موجود نبود و تنها حمام شهر بر اثر عدم پرداخت آب بها تعطیل شده بود! افرادی در آنجا بودند که شاید در تمام سال، یک میوه یا مختصر سبزی نمی خوردند».

«شش خانواده» تجاوز نمی کرد و برای دفن همه آنها، بیست متر زمین کافی بود! ولی مسلمانان اصلاً گورستان نداشتند. فکر کردم سکوت در اینجا جایز نیست. پس به عنوان یک مقام مسئول مذهبی یک تلگراف شهری برای فرماندار و شهردار فرستادم و نسبت به این مسئله و بعضی دیگر از مسائل شهری اعتراض کردم (و پیش خود فکر کردم چابهار آخر خط است، جایی دورتر از آن ندارند که مرا بفرستند).

اگر تعجب نکنید دو روز بعد شهردار که آدم صریح و مصممی به نظر می رسید، ضمن یک نامه رسمی، با امضا و مهر شهرداری، ضمن تشکر از این انتقادات نوشته بود: «این بخشش در زمان تصدی این جانب صورت نگرفته و به طوری که پرونده امر نشان می دهد، به دستور «مرکز» بوده است»! یعنی کاری از دست ما ساخته نیست، اما بعضی دیگر از پیشنهادها را انجام می دهیم... . دیدم آب از سرچشمه گل آلود است و همه نقاط مملکت در این آب گل آلود سهمی دارند.

در آنجا به مقدار توان به مسجد و برنامه های مذهبی تا حدی سروسامان داده شد. کتاب خانه ای به کمک و همت یکی از آقایان تأسیس شد. در بعضی از جلسات دینی که داشتم، هشتاد درصد برادران اهل تسنن شرکت داشتند و نیز با علمای مذهبی آنها در محیطی پر از تفاهم صحبت می کردیم و بسیاری از مسائل مملکتی نیز در این میان روشن می شد که در این مختصر شرح آنها ممکن نیست».

بودیم که ناگهان فرمان حرکت به سوی مهاباد شهری در شمال غربی کشور، صادر شد. با دو مأمور، یکی شیعه و دیگری سنی، این فاصله سه هزار ودویست کیلومتری را در مدت نزدیک به یک هفته پشت سر گذاشتیم و در میان برف و سرما وارد مهاباد شدیم!

با اینکه قانون تبعید [اقامت اجباری] می گوید: «[شخص تبعیدی] هیچ گونه محدودیتی نباید داشته باشد و آزادی او از هر نظر تأمین گردد»، ما در مهاباد، برخلاف چابهار، هیچ گونه آزادی نداشتیم. حتی کسبه در فروختن جنس به ما احتیاط می کردند، دکتر محترم دندان سازی را تحت بازجویی قرار دادند که چرا دندان ما را ترمیم کرده. هیچ کس بدون اجازه ساواک، جرئت اجاره دادن خانه به ما را نداشت. یک مأمور مخفی که مخفی هم نبود، همه جا مثل سایه ما را دنبال می کرد. تلفن منزل شدیداً تحت کنترل بود.

بعضی از مسافرانی را که از نقاط دور و نزدیک به دیدن ما می آمدند، به اطلاعات شهربانی یا ساواک می بردند. با اینکه میل داشتیم از آن فرصت گران بها استفاده و با علمای اهل تسنن در مسائل مختلف اسلامی گفت وگو کنیم، آنها نیز متقابلاً چنین تمایلی داشتند، ولی بر اثر فشار شدید دستگاه ها، قبل از گذشتن چهل روز این توفیق دست نداد.

در آن محیط، همه از هم می ترسیدند و سایه سنگین دستگاه های امنیتی ساواک و غیره بر همه جا افتاده بود، اما سرانجام دیدیم که همین مهاباد پرخفقان و سخت تحت کنترل، چگونه بیدار شد و صحنه عظیم ترین تظاهرات خیابانی گشت و این است محصول آن برنامه ها! جالب این است که دوستان تفسیر نمونه به طور متناوب هر ده روز به مهاباد می آمدند و برنامه تفسیر با سرعت پیشرفت کرد».

ص: 21

اصفهانی که تقریباً همه روز با پیمودن بیش از دویست کیلومتر راه به دیدن ما می آمدند، آب آشامیدنی را از آنجا می آوردند.

... وضع بعضی از مردم آنجا به قدری رقت بار بود که نمی توان شرح داد، اما عموماً خوش قلب و مهربان و معتقد به مبانی مذهبی هستند. به همین دلیل، در مدت کوتاهی با همه آشنا شدیم و برنامه های وسیع دینی در آنجا پی ریزی شد و خوش بختانه محدودیتی هم نداشتیم.

دلخوشی ما در آن شهر، علاوه بر محبت مردم و دوستان فراوانی که از اصفهان و یزد و نائین و کاشان و دیگر نقاط به دیدن، می آمدند، این بود که آیت الله پسندیده، برادر محترم «امام خمینی» و چند نفر دیگر از دوستان در آنجا تبعید بودند و از مصاحبت ایشان لذت می بردیم».

شد. انقلاب شتاب گرفت و به ثمر نشست و همه زندانیان سیاسی و تبعیدی ها آزاد شدند و جباران و سردمداران فرار کردند، یا به زندان افتادند، یا اعدام شدند. «فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَومِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الحَمْدُللهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».(1)

سرانجام، این درس بزرگ را فهمیدم که زندان، عناصر انقلابی را پخته تر و آگاه تر و مقاوم تر می کند و تبعید ها، ندای انقلاب را به نقاط دور و نزدیک می رساند!»

[فراموش نفرمایید این نوشتار مربوط به 23 سال قبل است].

ایشان در ارتباط با عشق و توجه به امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف می گوید:

دقیقاً نمی دانم چند ساله بودم که عشق شدیدی به معرفت خداوند و اولیای دین و مخصوصاً امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف پیدا کردم. شاید بیش از دوازده سال از عمرم نمی گذشت که دائماً احساس می کردم گمشده ای دارم که باید آن را پیدا کنم. به مسجد می رفتم. در جلسات وعظ شرکت می کردم. به زیارت حضرت شاه چراغ(ع) که در شیراز است می رفتم، ولی گمشده خود را پیدا نمی کردم. توسل های مختلفی داشتم، ولی باز سیراب نمی شدم. علاقه شدیدی به عبادت پیدا کرده بودم، ولی در آن سن و سال کودکی، از عبادات چندان سر در نمی آوردم. هنگامی که افتخار طلبگی را پیدا کردم، آن حالات بسیار شدیدتر و قوی تر شد.(1)

دوم - می بایست پس از شروع نیز با پشتکار تمام آن را ادامه داد و در این رابطه به این آیه تمسک می کرد که: «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»(1) و می فرمود:

رمز موفقیت و پیشرفت یک طلبه دو چیز است: یکی جهاد و به کارگیری نهایت تلاش و پشتکار [جاهَدوا] و دیگر خلوص نیت [فینا]. اگر تاریخ مردان بزرگ را ورق بزنیم و زندگی عالمانی که خدمت به اسلام نمودند و کار زمین افتاده ای را بلند کردند بررسی نماییم، به این نتیجه می رسیم که غالب این بزرگان، این گونه نبودند که از استعداد و نبوغ فوق العاده ای برخوردار باشند، بلکه ای بسا استعداد متوسطی را دارا بودند، ولی به خاطر پشتکار فوق العاده ای که داشتند، خدمت فوق العاده ای را متحمل شدند.

یکی از دوستان و همراهانش نیز می گوید:

یکی از جهاتی که در ترقی ایشان دخیل بود، پشتکار و جدیت تمام است. یاد دارم در شیراز وقتی که در مدرسه آقا بابا خان بودیم، در شبانه روز فقط چهار ساعت استراحت داشتیم، با اینکه از تعطیلات نیز [برای استراحت] استفاده نمی کردیم.

دوست دیگری نیز چنین حکایت می کند:

یکی از خصایصی که از ایشان اطلاع دارم، پشتکار ایشان است. پدر ایشان مرحوم شد، ما و استاد ایشان رفتیم تشییع جنازه و برگشتیم. ایشان منزل رفتند و فردا آمدند سر درس. در تمام سال در آن مدرسه، درس و بحث بود. تعطیلی نبود، جز روز جمعه و سه روز در سال: عاشورا و 28 صفر و 21 ماه رمضان. جداً شب و روز مشغول بود. بعد هم که به قم آمدند، درس مرحوم آیت الله محقق داماد می رفتند و از شاگردان برجسته ایشان بودند.(2)

ص: 26

هر دو در کنار بستر من است. مقداری از اینها را مطالعه می کنم، آرامش پیدا می کنم و استراحت می کنم و می خوابم. من حافظ را قوی ترین شاعر در رشته غزل می دانم.

صرف نظر از بعضی از تعبیرات زننده ظاهری اشعار که بعضی برای آن تفسیرهای عرفانی می کنند، من بیشتر به قدرت خلاقیت حافظ و هنرمندی او در شعر و زیبایی های فوق العاده تشبیهات و نکات بسیار ظریف و باریک و نوآوری های فراوان او نگاه می کنم. البته اشعار عرفانی بسیار قوی و نیرومندی هم دارد که ده بار هم انسان بخواند، باز آن لطافت و روحانیت را ازدست نمی دهد.

شهریار را در میان شعرای معاصر بسیار قدرتمند می دانم. او در اشعارش همه جا در سایه حافظ حرکت می کند. خودش هم اعتراف دارد که استاد اصلی اش حافظ است، ولی انصافاً نوآوری های فراوانی دارد که انسان وقتی مطالعه می کند، از لطافت آن لذت می برد و گرد و غبار ملالت ها را از آیینه روح انسان پاک می کند.(1)

مرور و آرای شخصی خویش را استخراج کرده است و در نتیجه، بسیاری از مسائل را دست کم سه بار دیده و بررسی کرده است. با وجود این، در بسیاری از استفتائات، با وسواس و حساسیت برخورد و با صبر و حوصله، برای بار دیگر، مدارکش را جست وجو می کند و در بعضی وقت ها، جواب مسئله را به زمان دیگری موکول می کند.

روشن است چنین حساسیتی، تعبد و تدینی خاص، تقوایی ویژه و خوف از حساب و کتاب و میزان را طلب می کند؛ خصوصیتی که چون خصلت ها و ویژگی های دیگر استاد، از جلوه های مختلفی در زندگی ایشان برخوردار است، «وسواس در مسائل مالی و مصرف بیت المال و سهمین است».(1)

شاگردان است، به گونه ای که در مقدار و چگونگی غذا و پرهیز از زیاده روی در خوردنی های غیر ضروری، الگوی بسیار خوبی برای دیگران است. خود استاد در این زمینه می فرماید:

به اندازه ای غذا می خورم که اگر ناگهان مهمانی از راه برسد و سفره ای دوباره پهن شود و مصلحت بر این باشد که با او همراه شوم، هیچ مشکلی ندارم و ظرفیت تناول دوباره به مقدار اول را دارم.(1)

تحصیل و در بروز دادن آنچه استفاده کرده بود و رساندن آن به دیگران.(1)

رسواگری را روا می دارند و حکم جوازش را صادر می کنند. بااین حال، حضرت استاد با همه بی مهری هایی که در موارد مختلف، از سوی عده ای تحمل کرده، خویشتندار بوده و هست و با وجود فراهم آمدن زمینه مناسب برای پاسخ گویی، مهر سکوت بر لب زده و کریمانه از کنار موقعیت به دست آمده گذشته است.(1)

حال من توصیه می کنم که همه عزیزان نویسنده، تا می شود، کار جمعی را بر کار فردی، مخصوصاً در کار تألیف و تصنیف کتب مهم، مقدم بدارند.

ایشان همچنین در این زمینه می فرماید:

همان گونه که اشاره کردم، با تجربه های زندگی ام دریافته ام که بایدکارها به صورت دسته جمعی باشند، پیشرفت بسیار خوبی دارد و از خطا و اشتباه محفوظ تر است؛ منتها در کار دسته جمعی و گروهی، شرایطی است که سعی کرده ام با استمداد از لطف پروردگار تا آنجا که می توانم، به آن عمل می کنم و به دیگران هم توصیه می کنم. در این موارد باید انسان به نظرات دیگران احترام بگذارد، عقیده مخالف را تحمل کند، سعه صدر و اغماض داشته باشد. اگر این امور دست به دست هم بدهد، کار گروهی ادامه می یابد، ولی اگر من مطلق نگر باشم، فکر خودم را صددرصد صائب و مخالف آن را باطل بدانم و به نظرات دیگران احترام نگذارم، عقیده مخالف را تحمل نکنم و گذشت و اغماضی نداشته باشم، کار، پیشرفتی نخواهد داشت.

این جمله را باید اضافه کنم: اشخاص همیشه نکات مثبتی دارند و نکات منفی ای. کسی که هیچ نقطه منفی نداشته باشد، جز معصومان(ع) پیدا نمی شود. هر کسی نقطه یا نقاط قوتی هم دارد، ما باید همیشه دنبال معدل نمره های آنها باشیم و سر جمع نمره های صفات اشخاص را حساب بکنیم. اگر معدل خوب بود، جنبه های منفی را باید تحمل کنیم!(1)

نگذاریم این رابطه ضعیف شود؛ چون نامه ها آگاهی زیادی از وضع جامعه به انسان می دهد و به همین دلیل، در حال حاضر حجم نامه ها زیاد است و همه روز مسئولین دفتر می آیند و نامه ها را باز می کنند و چون این نامه ها امانت های مردمند، من هرگز اجازه نمی دهم خود افراد دفتر نامه ها را باز کنند. باید تنها در حضور خود من باشد تا اینکه آنها که جنبه محرمانه و اسرار مردم را دارد، جدا بشود و آنها که جنبه سرّ و محرمانه ندارد، در همان جا از هم تفکیک شود. نامه استفتا به بخش استفتا و نامه های مربوط به تقاضای کتاب، به بخش مخصوص خودش برود. نامه های علمی روی آن نوشته شود «نامه های علمی» و به بخش پاسخ علمی برود. نامه های عادی هم به بخش عادی برود که هر کدام مسئولی برای جواب دارد، ولی امضای نهایی نامه ها و مخصوصاً استفتائات، زیر نظر خود من خواهد بود، تا بعد از تهیه شدن، آنها را کنترلی بکنم.(1)

را به این سبک تأسیس کرد: برنامه منظم، ساعات درس منظم، حضور و غیاب در جلسات درس و امتحان ها و تشویق افراد و رسیدگی به زندگی طلاب.

بعدها این برنامه ها در حوزه گسترش بیشتری پیدا کرد. من فراموش نمی کنم با جمعی از همان دوستان گفتیم لازم است یک زبان خارجه هم در کنار درس ها بخوانیم. استاد خصوصی پیدا کردیم و شب ها که درس و بحث حوزوی نداشتیم، ساعتی برای برنامه درس زبان خارجه می رفتیم، ولی بعدها مسئله عمومی شد. من خودم معلم زبان خارجه ای را استخدام کرده بودم که برای عده زیادی از طلاب، در همین مدرسه امیرالمؤمنین(ع) تدریس می کرد. طلاب هم با عشق و علاقه استقبال می کردند و ما این را به عنوان مقدمه واجب، حداقل برای گروهی طلاب لازم می دانستم؛ چون هم منابع دیگران را باید بتوانیم با زبان خودشان مطالعه کنیم و هم صدای اسلام را از طریق قلم و بیان بتوانیم به اقصا نقاط عالم برسانیم. این برنامه ها در جهات مختلف، از جمله: اصلاح و تکمیل کتب درسی غیر فقه و اصول، حذف مباحث زائد از فقه و اصول، توجه به مسائل مستحدثه، توجه به مکاتب مختلف انحرافی و مذاهب ساختگی و مباحث دیگر مطرح گردید و روز به روز توجه به آن بیشتر می شد، تا آنکه انقلاب شروع شد و بحمدالله به ثمر نشست.

امام که طرفدار این برنامه ها بود، پیشنهاد تأسیس شورای عالی مدیریت را فرمودند و سفارش کرد که شورای عالی تشکیل بشود. سه نفر از طرف ایشان، سه نفر از طرف آیت الله العظمی گلپایگانی و سه نفر از جامعه مدرسین، مجموعاً نه نفر از فضلا و اساتید بزرگ حوزه این مسئله را پذیرفتند و مدتی به سامان بخشیدن به اوضاع پرداختند و بحمدالله موفقیت هایی کسب کردند. برنامه آنها که پایان گرفت، برادران جامعه مدرسین، از جمله به من پیشنهاد کردند که این مسئولیت را قبول کنم. من به دلایلی که از سخنان قبلی ام معلوم شد [یعنی واقعاً مایل بودم تحولی در حوزه به وجود آید و

ص: 37

آرزوی دیرینه من بود و به علاوه دیدم، جمعی از دوستان موافقتشان را با قبول این برنامه، منوط به قبول و موافقت من کردند] این مطلب را پذیرفتم.

در موقعی که در شک و تردید بودم که آیا قبول این مسئولیت با کارهای سنگین فعلی سازگار است یا نه، در حرم مقدس حضرت رضا(ع) [که جزو خادم های افتخاری ایشان، طبق مقرراتی که هست، محسوب می شوم] استخاره ای با قرآن کردم، این آیه آمد: (فَلَمّا جاوَزا قالَ لِفَتاهُ آتِنا غَداءِنا لَقَدْ لَقیِنا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَبًا)(1) فهمیدم کار مشکلی است، ولی درونش آب حیات است؛ به تناسب محتویات آیه شریفه. به هرحال، این را پذیرفتم و در دوره های دوم و سوم، سرپرستی شورای مدیریت را بر عهده گرفتم و بحمدالله کارهای زیادی انجام شد... . (2)

ص: 38

- مناسک چهار حاشیه؛ (حواشی برخی آیات عظام و حضرت استاد) بر مناسک امام رحمه الله

- عمره مفرده؛

- حج بانوان؛

- مناسک جامع حج؛

- استفتائات جدید (3 جلد)؛

این کتاب به زبان عربی با عنوان الفتاوی الجدیدة نیز منتشر شده است.

- حکم الأضحیة فی عصرنا؛

- چند نکته مهم درباره رؤیت هلال؛ (به زبان عربی حول رؤیه الهلال)

- مناظرات تاریخی امام رضا(ع)؛

- مقدّمهای بر کتاب «وحی»؛ این کتاب به عنوان مقدمهای بر کتاب وحی به دستور مرحوم استاد علامه طباطبائی رحمه الله نگاشته شد که از خود کتاب، مشروحتر است. به همین دلیل، به صورت جداگانه به چاپ رسیده است.

- حکومت جهانی مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف ؛

- انگیزه پیدایش مذاهب، با ویرایش جدید؛

- این است آیین ما؛

- جلوه حق؛

- اعتقاد ما؛

- آیات ولایت؛ (نام کتاب در ترجمه عربی: آیات الولایه).

- عود ارواح (ارتباط با ارواح). مسئله تناسخ و بازگشت دوباره ارواح و امکان ارتباط با ارواح (این کتاب به زبان عربی، با عنوان الاتصال بالارواح بین الحقیقه و الخیال منتشر شده است).

این کتاب، با همکاری حضرت آیت الله سبحانی تألیف یافته است.

- ارزشهای فراموش شده؛ (مجموعهای از سرمقالههای مهم و ماندگار مجلّه مکتب اسلام)

- اسرار عقب ماندگی شرق؛

- طرح حکومت اسلامی؛

- مشکلات جنسی جوانان.

کتا ب های بالا، بخش عمده آثار قلمی ایشان است؛ افزون بر اینها صدها مقاله و مقدمه و تقریظ بر کتابها از قلم حضرت استاد تراوش کرد که اگر همه آنها گردآوری شود، منبع گستردهای برای حق جویان و اندیشمندان خواهد بود.

چنان که مشاهده می کنید، بسیاری از آثار ایشان در موضوع های اعتقادی و اخلاقی، با آیات و معارف قرآن ارتباط نزدیک دارد.

محمدجعفر امامی، عبدالرسول حسنی، سید حسن شجاعی، محمود شجاعی، محسن قرائتی و محمد محمدی) است که زیر نظر ایشان، این کار مهم به سامان رسیده است.

است.(1)

فهم متن با خطا و مشکل روبه رو می کند. تفسیر نمونه از جمله تفسیرهایی است که در حد توان سعی کرده روابط آیات و دسته بندی های موضوعی آیات را لحاظ کند و آیاتی که موضوع واحد دارند را در کنار هم بیاورد.

سوم - ترجمه آیات: با توجه به اینکه ترجمه آیات در تفسیر نمونه چندمرحله ای بوده و ترجمه کامل پس از پایان تفسیر آیه نگارش شده است، می توان گفت از دقت کافی در محتوا برخوردار است. ولی در تنظیم نهایی تفسیر نمونه، این طبیعی است که ترجمه پیش از بحث های دیگر مربوط به آیه مطرح شود.

چهارم - شأن نزول سوره: با توجه به آمیختگی اسناد روایات مربوط به شأن نزول، مفسر باید دقت فراوانی کند که اعتبار این نقل ها را به دست آورد و این مهم در تفسیر نمونه مشاهده می شود.

پنجم - تفسیر آیاتی که ترجمه آن آمده است: در تفسیر نیز به فراخور محتوای آیه، از آیات دیگر متناسب با آیه و روایات معصومان(ع) استفاده شده است.

ششم - پس از تفسیر آیه، معمولاً نکته هایی علمی و معرفتی که در آیه نهفته است به طور مختصر بیان می شود.

هفتم - بیان مسائل علمی و اجتماعی مرتبط با موضوع آیات، مانند اول سوره یوسف که پس از ذکر تفسیر نخستین آیات، به موضوع «نقش داستان در زندگی انسان ها»(1) می پردازد.

«این تفسیر تدوین گردیده تا مایه تغذیه فکری مردم عصر حاضر باشد. بنابراین، مهم ترین موضوعات اسلامی و تربیتی و اخلاقی در آن گنجانده شده و متناسب با فهم عامه مردم تنظیم و نگارش شده است. با این خصوصیات، این تفسیر خدمتی بزرگ در راه نشر علوم دینی در میان عامه مردم است».(1)

نمونه، از تفسیرهای علمی معاصر به شمار می آید. مفسران این کتاب، آیاتی را که مربوط به آفرینش انسان، حیوان، آسمان ها، زمین و جهان طبیعت است تفسیر علمی می کنند و با آیاتی که اشاره هایی به نظریه ها و اکتشافات جدید دارد، منطبق می سازند. این تفسیر بارها چاپ و به زبان انگلیسی، اردو و عربی ترجمه شده است».(1)

بیشتری را جلب نموده و توانست به خواسته های مردم قرآن دوست در حد امکان پاسخ دهد».(1)

این تفسیر در سال 1400 ه- .ق منتشر و مجلدات اخیر آن، در سال های 1414 ه- .ق به پایان رسیده است. این تفسیر با استفاده از تفسیرهای معروف شیعه و اهل سنت، علی الخصوص تفسیرهای: مجمع البیان، التبیان، المیزان، الصافی، نورالثقلین و تفسیر برهان و از تفسیرها عامه: روح المعانی، المنار، فی ظلال قرآن، قرطبی، اسباب النزول واحدی، مراغی، مفاتیح الغیب و روح الجنان، تنظیم و نگارش یافته است و این بهره گیری در نوع خود کم سابقه بوده است و در این تفسیر مقتضیات زمان و نیازهای جامعه اسلامی و مشکل گشایی آنها از طریق وحی، مد نظر بوده است».(2)

دکتر سید رضا مؤدب (از قرآن پژوهان معاصر)

«این تفسیر، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی و به یاری جمعی از فضلای حوزه علمیه قم نگاشته شده است. این تفسیر برای پاسخگویی به مسائل و پرسش های معاصر تدوین(3) و مباحث تربیتی، اخلاقی و اجتماعی در آن، متناسب با ذوق و سلیقه نسل جوان و دانشجویان تهیه شده است. در تفسیر هر بخش از آیات، نکته های عام و کلی با روش تحلیلی و اجتماعی بیان و به کمک روایات معصومان(ع) و اسباب نزول بررسی شده است. در ذیل آیات علمی - تجربی، مباحثی در تبیین آنها آمده است تا خواننده بیشتر به اهمیت کتاب آسمانی قرآن پی ببرد.

ص: 51

تفسیر نمونه از تفسیرهای بزرگ، مانند مجمع البیان و المیزان نقل قول کرده و آنها را مرجع خود قرار داده است. این تفسیر به مباحث روایی نیز پرداخته و با توجه به تناسب آیات و موضوع های قرآنی، به پرسش های موجود پاسخ داده است. این تفسیر با پرهیز از نقل اسرائیلیات به نقد آنها پرداخته است».(1)

«تفسیر نمونه بیشتر گرایشی اجتماعی دارد. در تفسیر اجتماعی، از منظر پدیده ها و حوادث اجتماعی، به آیات نگریسته می شود و آیاتی که به مسائل اجتماعی پرداخته اند، تحلیل می شوند. آنان معتقدند، هیچ کتاب آسمانی به اندازه قرآن به بیان مسائل اجتماعی نپرداخته و مسائل مربوط به زندگی اجتماعی انسان را از منظر الهی بیان نکرده است. همچنین هیچ کتاب آسمانی مانند قرآن، رابطه انسان ها را با یکدیگر در زندگی فردی و اجتماعی و رابطه انسان با خدا را تحلیل نکرده است. بیشتر تفسیرهای اجتماعی، به مسائل تربیتی نیز پرداخته اند، هر چند برخی در تفسیرشان از گرایش دیگری بهره برده اند».(2)

قید رسانه ای، ناظر به روش این تفسیر نیست، بلکه به روش ارائه و طراحی آن مربوط می شود.

اگرچه تاکنون تفسیری خاص با نگارش رسانه ای تدوین نشده است، اما در میان تفسیرهای موجود، تفسیر نمونه از جمله آنهایی است که گام های مهمی از رسانه ای شدن تفسیر را برداشته است. این تفسیر که با زبان و بیان روان فارسی و به دور از اصطلاحات تخصصی علوم قرآنی و تفسیری گردآوری شده است و نیاز های به روز و پرسش های نسل جوان و دانشگاهی را در نظر داشته است، بخش مهمی از مسیر رسانه ای شدن را پیموده است.

لازم و شایسته است که آیت الله مکارم شیرازی و هیئت همکار تفسیر نمونه برای تدوین رسانه ای تفسیر نمونه گامی بردارند و زمینه ای ایجاد کنند تا معارف قرآن در بزرگ ترین دانشگاه عمومی و رسانه ملی در اختیار تمام علاقه مندان قرار گیرد.

مطالعه کردم و به من ثابت شد که علوم اسلام نزد شیعه هاست!.(1)

- شرکت در تدوین تفسیر نمونه؛

- همکاری در تدوین تفسیر پیام قرآن؛ (تفسیر موضوعی براساس تفسیر نمونه)

- قرآن و حدیث؛

- تفسیر به رأی؛

- تأثیر قرآن بر علوم؛

- مفتاح التفسیر الموضوعی (آیات مستخرجه از بحارالانوار).

ایشان، شب دوشنبه 25/12/1320 در روستای کیاسر، مرکز بخش چهاردانگه از توابع ساری، در خانواده ای روحانی، دیده به جهان گشود، در دهه دوم عمر خود به حوزه علمیه نکا رفت. سپس راهی کوهستان و حوزه علمیه آیت الله کوهستانی شد و بعد از مدتی به قم عزیمت کرد. ایشان ضمن تعلیم و فراگیری فقه و اصول در سطوح عالی حوزه، به بحث و تحقیق در کلام، فلسفه، جامعه شناسی، اقتصاد و تفسیر قرآن پرداخت، بدین جهت، در کنار نویسندگان تفسیر نمونه قرار گرفت.

مردم را در اصفهان به عهده داشت. تحصیلات کلاسیک را در اردستان گذراند و به قصد فراگیری علوم اسلامی، راهی قم شد. مدت 22 سال تحصیل در قم را به فراگیری دروس سطوح مختلف حوزه، اشتغال داشت. از اساتیدی مانند: امام خمینی رحمه الله، آیت الله گلپایگانی، و آیت الله وحید خراسانی و... بهره مند شد و به گروه نویسندگان تفسیر نمونه پیوست. قبل از انقلاب بارها تحت تعقیب بود و به زندان افتاد. پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی از زندان آزاد شد. در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی، به عنوان نماینده از طرف مردم اردستان، انتخاب شد و در 7 تیر 1360، به همراه شهید بهشتی و یارانش، به شهادت رسید.

زیادی به آن ادامه داد و از سال 1361 به بعد نیز هم زمان، به تدریس دروس معارف در مراکز آموزش عالی مشغول شد.

- تفسیر یک آیه در 3 دقیقه؛

- طرح هزار سؤال، هزار جواب از قرآن و کتاب های دیگر است.

ایشان هدف خود را از تألیف تفسیر نور، نوشتن یک تفسیر صادراتی عنوان می کند که بتوان به راحتی آن را به زبان های مختلف ترجمه کرد و برای همه انسان ها با هر دین و گرایش پیام داشته باشد. بدین جهت، می گوید: «هدف من، پلاکارد کردن آیات قرآن است» و برای این منظور فقط پیام های آیات را بیان می کند، آن هم پیام های عمومی و قابل استفاده برای همه انسان ها. استاد قرائتی، پس از انقلاب در مسئولیت های متفاوتی، نمایندگی حضرت امام رحمه الله را به عهده داشت. هم اکنون نیز به عنوان نماینده ولی فقیه در نهضت سوادآموزی فعالیت دارد. ستاد نماز به همت وی (مانند ستاد احیای تفسیر و ستاد زکات) تشکیل شده است و در حال حاضر نیز فعالیت دارد.

در سال 1316 در آذرشهر آذربایجان متولد شد. بعد از گذراندن دروس مقدماتی، در سال 1335، وارد حوزه تبریز شد و برای تکمیل تحصیل در سال 1338 به حوزه علمیه قم هجرت کرد. سطوح عالی را نزد اساتید معروف خواند و از مراجع بزرگ بهره برد. وی مقالات و تألیفات فراوانی دارد و از نویسندگان تفسیر نمونه بود که تا جلد هشتم در تدوین این تفسیر همکاری داشت. ایشان در سال 1379 رهسپار لقای ربانی شدند.

به هرحال، هدف این نیست که انگیزه های شروع تفسیر نمونه بیان شود؛ چراکه در مقدمه جلدهای مختلف این تفسیر، به قدر کافی در این زمینه صحبت شده است؛ بلکه هدف این است که شیوه و چگونگی کار در نوشتن این تفسیر تشریح شود. شاید برادران اهل علم و محققان اسلامی که به انجام کارهای گروهی مایل هستند، از این تجربه در کارهای خود بهره گیرند و مسائل اسلامی را به صورت جامع تر به اجتماع ما که تشنگی فراوانی برای آن دارد، عرضه کنند. شیوه کار را در این تفسیر می توان در چند مرحله خلاصه کرد:

به طور متوسط، هر روز حدود چهار صفحه تنظیم می شد. (البته در ایام تابستان و تعطیلی که در یک روز بیش از یک جلسه تشکیل می شد، ممکن بود این مقدار به ده صفحه و بیشتر بالغ شود).

گروهی از فضلا در دقت ادبی و روانی آن کوشیده اند، ترجمه ای جامع خواهد بود؛ زیرا در مواردی که مترجم لازم دیده است، ترجمه به شکل توضیحی نیز ارائه شده است.(1) با این بیان، می توان گفت که این ویژگی ها در کمتر ترجمه ای در کنار هم جمع شده است. البته این کار نقص هایی نیز دارد که اینجا فرصت مناسبی برای طرح آن نیست.

26 محرم 1408 هجری قمری، برابر با 29 شهریور 1366 آغاز و جلد دهم آن در تاریخ 1374، درباره حکومت و ولایت پایان پذیرفت، احتمالاً مجلد هایی نیز در پی داشته باشد.(1)

این تفسیر در نظر برخی از محققان، تفسیر نمونه موضوعی است، ولی توجه بیشتر این تفسیر، به تفسیر قرآن به قرآن و نوآوری هایی که در آن، از لحاظ موضوعی و محتوایی صورت گرفته، باعث شده آن را تفسیری جداگانه بدانیم، گرچه تفسیر نمونه در ایجاد این کار ارزشمند، بی اثر نبوده است.

این کتاب، مقدمه ای درباره چیستی و روش تفسیر موضوعی دارد. به اعتراف نگارنده، تفسیر پیام قرآن، بدون پیش داوری درباره آیات و موضوع هایی، همچون سایه ای به دنبال آیات بوده و تمام همت این تفسیر، کشف محتوای آیات است.(2)

ترتیب کلی موضوع های این تفسیر به صورت زیر است:

اول - معرفت و شناخت در قرآن مجید؛

دوم - خداجویی و خداشناسی در قرآن مجید؛

سوم - طرق معرفت الله در قرآن مجید؛

چهارم - صفات جمال و جلال خداوند در قرآن مجید؛

پنجم - معاد در قرآن مجید؛

ششم - نبوت خاصه در قرآن مجید؛

هفتم - امامت و ولایت در قرآن مجید؛

هشتم - حکومت اسلامی در قرآن مجید.

ص: 69

بعضی از مجلدات این تفسیر، به صورت کتاب درسی یا کمک درسی، در بعضی از دانشگاهها آمده است. حجج اسلام آقایان محمدرضا آشتیانی، محمدجعفر امامی، عبدالرسول حسنی، محمد اسدی، حسین طوسی، سید شمس الدین روحانی و محمد محمدی در گردآوری و نگارش این کتاب با حضرت استاد همکاری داشتند. این تفسیر، به زبان عربی و با عنوان نفحات القرآن در ده جلد منتشر شده است.

خویش (شیراز) آْغاز کنند که امواج آن، استان فارس را فراگیرد. پس از مشورت های لازم، زمینی به وسعت دوازده هزار و پانصد متر در یک محل حساس و محروم شهر (خیابان احمدی نو) تهیه کردند و احداث پنج مرکز دینی در کنار هم (دارالقرآن برای تربیت معلمان قرآن و علوم قرآنی و تفسیر؛ حوزه علمیه؛ مسجد؛ کتاب خانه مجهز و سالن بزرگ دارالقرآن برای تشکیل همایش های بزرگ قرآنی و دینی) آغاز شده و به برکت الطاف الهی، دارالقرآن به بهره برداری رسیده است.

د) مرکز شیعه شناسی: با گسترش علوم اسلامی در حوزه های علمیه و نیازهای ضروری به شاخه های مختلف علوم حوزوی در سال های اخیر، اقدام به تأسیس چند «رشته تخصصی» در حوزه علمیه قم شد که ارزش قانونی و رسمی نیز پیدا کرد و فضلای حوزه علمیه، بسیار از آن استقبال کردند.

این رشته ها عبارتند از: رشته تفسیر که زیر نظر استاد اداره می شود و رشته های علم کلام، تبلیغ، قضا، نهج البلاغه، حدیث، فلسفه اسلامی و... که زیر نظر بزرگان دیگر حوزوی قرار دارد. چندی پیش، ایشان به این نکته توجه کرد که از واجب ترین رشته ها، رشته «شیعه شناسی» است که جای آن خالی و از نیازهای ضروری امروز ماست.

به دنبال این فکر، سرفصل های این رشته، مانند تاریخ تشیع از عصر پیامبر تا به امروز، جغرافیای تشیع در تمام جهان، فرق مختلف شیعه، پایه های اصلی اعتقادات شیعه، دلایل مکتب تشیع از کتاب و سنت و حکم عقل، پاسخ به شبهه های مختلف مخالفان و بالأخره، مسائل مربوط به حضرت مهدی (ارواحنا فداه) که خود، اقیانوس پهناوری است، آماده است.

الف) مدرسه امام سجاد(ع) (بنیاد فقه اهل البیت): این بنیاد که حدود دو سال از عمر آن می گذرد، مرکز تدوین دائره المعارف فقه مقارن است که شرح و معرفی اجمالی آن، ضمن معرفی دیگر آثار فقهی حضرت استاد از نظر گذشت.

ب) مدرسه امام مجتبی(ع): این مدرسه، مرکز پژوهش گروهی از طلاب بااستعداد و یکی از بهترین مدارس حوزه علمیه قم است.

ج) مجتمع فرهنگی امام صادق(ع): این مرکز در مشهد مقدس در شش طبقه به منظور اسکان زائران علی بن موسی الرضا(ع)، به ویژه طلاب حوزه علمیه قم، به صورت واحدهای مجهز با تمام وسایل مورد نیاز ساخته شده و به طور تقریباً رایگان در اختیار آنان قرار می گیرد.

این مجتمع به کتاب خانه، حسینیه، آشپزخانه و غذاخوری مجهز است. دفتر حضرت استاد در مشهد نیز در جوار آن واقع شده است.

د) مجتمع فرهنگی و زائرسرای امام باقر(ع): این مرکز نیز در مشهد در کنار مجتمع فرهنگی امام صادق (ع) واقع شده است.

از آنجا که استقبال از زائرسرای امام صادق(ع)، به ویژه در تابستان ها، بیش از حد انتظار است، به گونه ای که متقاضیان باید در قرعه کشی شرکت کنند و مدت ها در نوبت بمانند، استاد تصمیم بر این گرفت که زائرسرای مجهز دیگری که دوبرابر زائرسرای امام صادق(ع) گنجایش داشته باشد، در زمین بزرگ تری در شش طبقه بسازند که آماده بهره برداری است.

ه-) مرکز فرهنگی و دارالمبلغین فلسفی (در تهران): تهران پایگاه حکومت اسلامی و مبلغان دینی بسیاری دارد. حضرت استاد مایل بود کانونی برای این مبلغان ساخته شود و آموزش های لازم برای آشناتر شدن به مسائل

ص: 74

زمان و شبهه ها و پاسخ شبهه ها و هماهنگی در مسائل تبلیغی به عمل آید. همچنین، گروه تازه ای برای تبلیغ اسلام در داخل و خارج پرورش یابند.

برای این منظور، خانه مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای فلسفی را خریداری کرد تا بنای باشکوهی در آن بسازند و کلاس های درس و کتاب خانه و سالن اجتماعات در آن فراهم شود.

از آنجا که این خطیب بزرگ، مدت بیست وهشت سال از عمر پربرکت نودوچند ساله خود را در راه اعتلای اسلام و مکتب اهل بیت(ع) صرف کرد، حضرت استاد دریغ داشتند که نام او فراموش شود و از این خادم شایسته سالار شهیدان(ع) قدردانی نشود. ازاین رو، این مرکز را به نام آن خطیب بزرگوار نام گذاری کرد. ساخت وساز این بنا انجام شده و ان شاءالله به زودی برنامه آن نیز آغاز می شود.

و) سایت اینترنتی: تأسیس پایگاه اینترنتی پرمحتوا، یکی دیگر از اقدامات معظم له است. این سایت که از سایت های پرمراجعه است، بسیاری از کتاب های ایشان را دربرمی گیرد و استفتائات فراوانی، همه روزه از طریق این سایت به دفتر ایشان می رسد که خود ایشان تمام آنها را پاسخ می گویند و آنچه برای عموم مفید باشد، به ذخایر سایت اضافه می شود. آدرس این سایت Makaremshirazi.org است.

ز) بنای صدوده مسجد و صدوده مدرسه در مناطق محروم: سال 1379 که به سبب جمع دو عید غدیر در یک سال شمسی به نام سال « امیرالمؤمنین» نامیده شد و مراسم پرشکوهی در این سال در سراسر کشور، حتی در خارج از کشور انجام گرفت، حضرت استاد به فکر انجام یک خدمت ماندگار در این سال افتاد و همت بر بنای صدوده مدرسه فرهنگی و صدوده مسجد (که به مقیاس حروف «ابجد» با نام مقدس «علی(ع)» هماهنگ است) در مناطق

ص: 75

بسیار محروم کشور، به ویژه در شرق خراسان و منطقه سیستان و بلوچستان گذاشت.

این حرکت، مایه امیدواری زیاد برای پیروان مکتب اهل بیت (ع) شده است. البته این مساجد و مدارس، در روستاهای محروم و دورافتاده، به مقدار نیازشان ساخته می شود و در شهرهای محروم نیز، بزرگ تر و در حد نیازشان.

ص: 76